Հայաստանը գտնվում է Թուրքիայից դեպի Հնդկաստան ձգվող սեյսմիկ գոտում, որտեղ արաբական տեկտոնիկ սալը հրում է դեպի հյուսիս՝ բախվելով Եվրասիական սալին: Պատմականորեն Կովկասյան լեռնային համակարգը ձևավորվել է այս երկրաբանական ճեղքի արդյունքում և պատասխանատու է դարեր շարունակ գոյություն ունեցող սեյսմիկ ակտիվության համար:

1988թ. դեկտեմբերի 7-ին, առավոտյան ժամը 11:41-ին, հուժկու երկրաշարժի առաջին ցնցումը հարվածեց Հայաստանի հյուսիսին, որի էպիկենտրոնը գտնվում էր Սպիտակ քաղաքից մոտավորապես 3 մղոն հեռավորության վրա: Դրա ուժգնությունը կազմում էր Ռիխտերի սանդղակով 6.8 մագնիտուդ: Դրանից 4 րոպե հետո 5.8 ուժգնությամբ ետցնցում է հարվածում: Հաջորդ մեկ տարվա ընթացքում հարյուրավոր այդպիսի ետցնցումներ են գրանցվում երկրաբանների կողմից:  

Երկրաշարժի կողմից ավերածությունները խիստ երկարատև ազդեցություն ունեցան երկրի վրա: Այն ոչնչացրեց 21 քաղաք և 342 գյուղ՝ տարածվելով Հայաստանի ամբողջ տարածքի ավելի քան 40% վրա:[1] Շատ շինություններ, որոնք մասամբ կանգուն էին մնացել առաջին ցնցումից հետո, երկրորդից հետո ամբողջությամբ գետնին հավասարվեցին: Սա նշանակում է` մոտավորապես 8 միլիոն քառակուսի մետր բնակելի շինությունների կորուստ, այսինքն՝ այն ժամանակ երկրի ողջ բնակարանային ֆոնդի 17%-ը:[2] Մահացան,ընդհանուր թվով 30.000 մարդ, 150.000-ը վիրավորվեցին, իսկ 500.000-ը մնացին առանց ապաստան:[3] Առաջացած քաոսը ստիպեց բազմաթիվ մարդկանց տեղափոխվել: Ըստ տվյալների՝ 130.000 մարդ տարհանվեց երկրից, իսկ մոտավորապես 150.000-ն էլ կաթվածահար եղած հյուսիսից տեղափոխվեցին Երևան:[4] Եթե տնտեսական տեսանկյունից խոսենք, ապա երկրաշարժի ընդհանուր արժեքը կազմել է 10 միլիարդ ԱՄՆ դոլար, ինչը մոտավորապես 40 տոկոսով նվազեցրեց Հայաստանի արտադրողական պոտենցիալը:[5] Երկրաշարժը կաթվածահար արեց այնպիսի կարևոր ծառայություններ, ինչպիսիք են հաղորդակցությունը, տրանսպորտը, ջուրը, սանիտարական և էներգետիկական մատակարարումը, որոնք պատահական սկզբունքով վերակառուցվեցին հաջորդ դժվարին տասնամյակի ընթացքում: 

Այս ամենին անմիջապես հաջորդող իրավիճակը վտանգավոր էր, և այն ավելի սրվեց անարդյունավետության, կոռուպցիայի և տրվող օգնության համար մրցակցության պատճառով: Ողջ մնացածները շոկային վիճակում էին: Ո´չ նրանք, ո´չ էլ փրկարարները ցրտից պաշտպանվելու համար չունեին պատշաճ պարագաներ: Սկզբնական շրջանում փրկարարական աշխատանքներն արվում էին ձեռքով և տնային գործիքներով, մինչև ժամանեցին տեխնիկական սարքավորումները, չնայած ամբարձիչ կռունկներն այնքան քիչ էին, որ անգամ դրանից հետո գլխավոր փրկարարարկան մեթոդը ձեռքով աշխատող աշխատույժն էր: Բժիշկներն աշխատում էին կայունացնել վիրավորների վիճակը: Ծանր վիրավորումներ ստացածներն այնքան շատ էին, որ հնարավոր չէր լինում հատուկ ուշադրություն դարձնել յուրաքանչյուրին: Ավազակները գողություն էին անում դիակներից և թալանում էին թույլերին և ծերերին: Այս խառնաշփոթին ավելացել էին նաև թարգմանության հետ կապված խնդիրները: Որոշ օգնության պարագաներ այդպես էլ երբեք չհասան իրենց հասցեատերերին: Փոխարենը դրանք կամ գողացվում էին, կամ այլ վայրեր էին ուղարկվում, իսկ որոշ հաշվետվությունների համաձայն էլ՝ անգամ վաճառվում էին Երևանի փողոցներում:[6] Անտուն մարդկանց համար կառուցված ժամանակավոր կացարանները փոքր էին, նեղլիկ և այդքան էլ ապահով չէին տարերքներից պաշտպանվելու համար:    

Սպիտակ

Հավանաբար երկրաշարժի ամենամեծ ազդեցությունները զգացվել են Սպիտակում: Բոլոր կարևորագույն կառույցները ավերվեցին: Խորհրդային  իշխանությունները տեղյակ էին, որ տարածքը սեսյմիկ գոտի է և տեղի կառուցապատման ժամանակ հաշվի էին առել երկրաշարժի դիմադրողականությունը, բայց առաջին ցնցման և երկրորդ ետցնցման ուժգնության համագումարը գերազանցեց նրանց բոլոր սպասելիքները: Ավելին, անբարեխիղճ շինարարական պրակտիկան և որոշ նախագծային ընտրություններ վկայում են, որ ոչ բոլոր շենքերն էին կառուցված ամբողջովին խորհրդային օրենքներին և առավել ևս միջազգային չափանիշներին համապատասխան: Քարե շինությունները վերածվեցին փլատակների՝ թափվելով ուղիղ մարդկանց վրա: Մինչև երկրաշարժը 25.000 բնակչությունից միայն Սպիտակում մահացան ավելի քան 5.000 մարդ:[7]

Տարբեր երկրներ իրենց ներդրումն ունեցան Սպիտակի վերակառուցման գործում՝ կառուցելով որևէ թաղամաս կամ քաղաքացիական շինություն: Օրինակ՝ նորվեգացիները կառուցեցին հիվանդանոց և բնակարաններ բժիշկների համար, իտալացիները տեղադրեցին փոքր հավաքովի բնակարանային միավորներ, իսկ շվեցարացիները հայաստանցի աշխատողների հետ միասին ընտանիքների համար կառուցեցին մի մեծ թաղամաս: Նոր շինությունները նախատեսված էին դիմակայելու ավելի մեծ սեյսմիկ ցնցումների: Այս երկրների համատեղ ջանքերը Սպիտակի վրա թողել են բազմամշակութային հետք, որը մինչ օրս դեռ տեսանելի է. ռուսների, ուզբեկների, էստոնացիների, նորվեգացիների, իտալացիների և շվեյցարացիների կողմից կառուցված շինություններն այսօր էլ կրում են իրենց միջազգային անունները: Այս թաղամասերը կառուցվել են տարբեր վայրերում՝ փլատակների մաքրման աշխատանքների հետ զուգահեռ: Տեղի բնակիչները երբեմն, բայց ոչ միշտ, խորհրդակցում էին, թե որտեղ պետք է լինի նոր շինությունը: Քառակուսի, կուչ եկած ժամանակավոր տներից շատերը դրանից հետո ձևափոխվել և վերանորոգվել են ընտանիքների կողմից, ովքեր դեռ շարունակում են ապրել այնտեղ՝ փորձելով կիրառել ստեղծարար և նորարար ձևեր: Այդ ժամանակ անհրաժեշտ որոշ փոփոխություններ դարձան այսօրվա Սպիտակի յուրօրինակ, տարբերվող առանձնահատկությունները: Անմիջապես երկրաշարժից հետո որպես հիշատակ ամբողջությամբ մետաղական թերթից կառուցված եկեղեցին կարևոր նշանակություն ունեցավ նրանց համար, ովքեր հանգստություն էին գտնում հավատքի մեջ: Չնայած ավելի ուշ քաղաքի կենտրոնում  կառուցվեց ավանդական քարե եկեղեցի, բայց մետաղականը տեսանելի է մայրուղուց, երբ վարում ես մեքենադ դեպի քաղաքի կենտրոն: Այն պահպանում է իր յուրօրինակությունը՝ հաշվի առնելով օգտագործված նյութը և դրա կառուցման հանգամանքները:  Բացի դրանից, Մայր Թերեզայի կողմից ստեղծված «Գթասրտության օրդեն»-ի հիմնադրամի կողմից կառուցվեց ևս մեկ կենտրոն՝ օգնելու Սպիտակի բազմաթիվ մտավոր և ֆիզիկական խնդիրներ ունեցող բնակիչներին: Այն գործում է մինչ օրս և ընդունում է քույրերի ամբողջ աշխարհից:

Գյումրին և այլ վայրերը

Սպիտակից հետո 1988թ. երկրաշարժի ամենամեծ ազդեցությունները զգացվեցին Հայաստանի երկրորդ ամենամեծ քաղաքում՝ Գյումրիում, որն այն ժամանակ հայտնի էր որպես Լենինական: Այն ժամանակ դրա բնակչությունը կազմում էր մոտ 200.000, որից 15.000-17.000-ը մահացան:[8] Խորհրդային ժամանակաշրջանում կառուցված հիմնականում բարձրահարկ բնակելի շենքերի մոտ 80% ավերվեց:[9] Սպիտակի և Գյումրու 131 դպրոցներից 105 օգտագործման ենթակա չէին: Չնայած որ Գյումրին ավելի հեռու էր գտնվում էպիկենտրոնից, քան Վանաձորը՝ հյուսիսային Հայաստանի մյուս խոշոր քաղաքը, Գյումրին ավելի շատ վնաս կրեց՝ հաշվի առնելով հարթ բարձրավանդակում իր գտնվելու դիրքը, ի տարբերություն լեռներով շրջապատված Վանաձորի:

Խորհրդային իշխանությունները ոչ միայն ուշացրեցին արձագանքը ստեղծված իրավիճակին, այլ նաև խուսափեցին ցածր որակի շինարարության համար անմիջական պատասխանատվությունից, ինչը ավելի մեծ կորուստների պատճառ հանդիսացավ, քան կարող էր լինել: Բացի դրանից խորհրդային իշխանություններն ուշացրեցին արտասահմանյան օգնություն հասցնող աշխատակիցների մուտքը քաղաք, իսկ երկրաշարժից 10 օր հետո հրաման ընդունեցին, ըստ որի բոլոր օտարերկրացիները պետք է լքեին քաղաքը: Ընդհանուր հաշվով նվազագույնը 24.000 տներ ավերվեցին, իսկ ընտանիքները մինչև օրս ապրում են Գյումրու մի քանի թաղամասերում գտնվող ժամանակավոր կացարաններում:[10]

Այս տեսանյութը ներկայացնում է Գյումրին երկրաշարժից հետո, իսկ վավերագրական ֆիլմը պարունակում է լրացուցիչ լուսանկարներ և անձնական վկայություններ:

 Վանաձոր և Ստեփանավան քաղաքները նույնպես մասամբ ավերվել էին: Մեր «Պատմություններ» բաժնում դուք կարող եք ավելին իմանալ այս քաղաքների, ինչպես նաև ավելի փոքր հյուսիսային քաղաքների վրա երկրաշարժի ունեցած ազդեցության մասին: 

Հաջորդեց միջազգային արագ և կարևոր օգնությունը: Ընդհանուր առմամբ 1500 փրկարարներ և 230 բժիշկներ ժամանեցին Հայաստան: Կարմիր Խաչի միջոցով արևմտյան և արևելյան Եվրոպայի երկրներից օգնության տարբեր պարագաներ բերվեցին Հայաստան: Օգնության հասան նաև այնպիսի երկրներ, որոնք որևէ դիվանագիտական հարաբերություններ չունեին ԽՍՀՄ-ի հետ, ինչպիսիք էին օրինակ Իսրայելը, Հարավային Կորեան, Չիլին և Հարավային Աֆրիկան: Մինչև 1989թ. հուլիս ամիսը 113 երկրներից հասած նվիրաբերությունների ընդհանուր արժեքը կազմում էր 500 միլիոն ԱՄՆ դոլար:[11]

Հատկանշական է, որ Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմից ի վեր այս միջազգային օգնությունը ԱՄՆ-ի և այլ Եվրոպական երկրների համար առաջին առիթը հանդիսացավ պաշտոնապես մուտք գործելու Խորհրդային միություն: Երբ երկրաշարժը ցնցեց Հայաստանը, Խորհրդային միության ղեկավարը՝ Միխայիլ Գորբաչովը, գտնվում էր ԱՄՆ-ում՝ մասնակցելու Ամերիկայի նախագահ Ռոնալդ Ռեգանի հետ շրջադարձային հանդիպման: Հաջորդ օրը Գորբաչովը ետ է վերադառնում Մոսկվա, որպեսզի արձագանքի տիրող իրավիճակին: Ի սկզբանե նա խոստանում է որպես օգնություն հատկացնել 5 միլիարդ ռուբլի (այժմյան մոտ 8 միլիարդ ԱՄՆ դոլար), սակայն մի քանի կարևոր խանգարող հանգամանքներից ելնելով, ինչպիսիք էին օրինակ ԽՍՀՄ-ի փլուզումը, այդ գումարը այդպես էլ չի հասնում տուժածներին:[12] Սա երբեմն անվանում են նաև «մարդասիրական պատի անկում»՝ մարդասիրական պատմության մեջ հատկանշելով նոր փուլ, քանի որ միջազգային հանրությունը լայնորեն մասնակցում էր աղետի չեզոքացման աշխատանքներին՝ չնայած Սառը Պատերազմի քաղաքական լարվածությանը: 

   Չնայած հզոր պետության իշխող ուժի իր կարգավիճակին և Հայաստանի հանդեպ ունեցած իր իշխանական դիրքին, Խորհրդային միության արձագանքը երկրաշարժին լավագույն դեպքում հակասական էր, իսկ վատագույն դեպքում՝ խանգարող: Մոսկվա ժամանող օտարերկյա օգնության փրկարարները և լրագրողները ուշանում էին՝ խորհրդային անարդյունավետ բյուրոկրատիայի և ակնհայտ կասկածամտության պատճառով: Երբ Հայաստանի քաղաքացիական բյուրոկրատիան նույնպես չկարողացավ արդյունավետ կերպով արձագանքել ստեղծված իրավիճակին,  պետական մամուլը խստորեն քննադատեց նրանց: Խորհրդային բժիշկները չունեին «Երկարատև ճնշման համախտանիշի» լայնածավալ դեպքերի հետ համապատասխան աշխատանքային փորձ,  այդ իսկ պատճառով մասնագիտացված բժշկական սարքավորումները և ներքին օրգանների վնասվածքների բուժման գծով վերապատրաստված անձնակազմը արտասահմանից ժամանեցին այստեղ: Երբ Խորհրդային միությունը փլուզվեց, նույն ճակատագրին արժանացան նաև իր կողմից իրականացվող փրկարարական աշխատանքները, իսկ խոստացված վերակառուցման ծրագրերը դադարեցվեցին:

Չնայած թերություններին, միջազգային օգնության արձագանքի ծավալներն անհերքելի են: Այդ ժամանակ օգնության հասած կամավորներն այժմ վկայում են, որ մատակարարումների 80 տոկոսը բաշխվել է արդարացիորեն:[13] Կառավարության պաշտոնատար անձիք դրանից 16 տարի հետո վկայում են, որ ընդհանուր թվով 2 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի միջազգային օգնություն է տրամադրվել:[14]

Միջազային տեսանկյունից պետք է նշել, որ 1988թ. հայաստանյան երկրշարժի արձագանքը նոր դաս եղավ մարդասիրական մոբիլիզացիայի համար: Մինչև 1980-ականների վերջերը միջազգային աղետի փրկարարական աշխատանքներն արձագանքել էին միայն արևադարձային տարածքներում արտակարգ իրավիճակներին: Ձմեռվա կեսին ցուրտ եղանակային պայմաններում մարդասիրական օգնություն ցուցաբերելը այլ դժվարություններ էր  ներկայացնում: Որևէ ծածկի կամ տաք հագուստի տեսքով ցրտից պաշտպանվելը այնքան հրատապ անհրաժեշտություն էր, որքան մաքուր ջուրը, բժշկական օգնությունը և սնունդը: Փրկարարական թիմերը, ովքեր փորձում էին էվակուացնել զոհերին այդ սառնամանիքին, գիտակցում էին, որ իրենց նույնպես անհրաժեշտ է պաշտպանվել այդ ցրտից: Այսպիսով, այս փորձառությունը լավ դաս հանդիսացավ հետագա աղետներին արձագանքելու համար՝ ավելի մեծ ուշադրություն դարձնելով ցուրտ եղանակային պայմաններում փրկարարական գործողությունների յուրահատուկ մարտահրավերներին: Նման դասեր քաղվեցին նաև կապված գենդերային հավասարության հետ, քանի որ ավելի շատ տաք հագուստ էր տրամադրվել տղամարդկանց համար, քան թե կանանց և երեխաների, ինչպես նաև լեզվական ներգրավվածության ապահովման տեսանկյունից, քանի որ տրամադրված ապրանքների մեծ մասի վրա գրությունները ո´չ ռուսերեն էին և ո´չ էլ հայերեն, իսկ թարգամնելու համար ժամանակ և փորձ էր պահանջվում:         

Երկրաշարժի և օգնության ջանքերի հետ միաժամանակ սկսվեց նաև Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության շուրջ սրացումը՝ ձևավորելով շատ հայերի կյանքը հենց այդ ժամանակ:

Լեռնային Ղարաբաղը մասամբ ինքնավար հանրապետություն է, որը միջազգայնորեն ճանաչված է իբրև ադրբեջանական տարածք, չնայած որ այն կառավարվում և գրեթե 95 տոկոսով բնակեցված է էթնիկ հայերով, որի ընդհանուր բնակչությունը կազմում է 146.000:[15] Գտնվելով Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև՝ Լեռնային Ղարաբաղի տարածքը կազմում է Հայաստանքի տարածքի մեկ վեցերորդը, իսկ Ադրբեջանի՝ մեկ տասներորդը: Հայերը հաճախ օգտագործում են Լեռնային Ղարաբաղի հայկական նշանակությամբ անվանումը, այն է Արցախ:

Երբ Խորհրդային իշխանությունը Մոսկվայում սկսեց մասերի բաժանել իր կայսրությունը, 1921թ. այդ տարածքը Իոսիֆ Ստալինի կողմից բռնի ուժով հանձնվեց Ադրբեջանի իշխանությանը: Մինչև ԽՍՀՄ-ի փլուզումն այն մնաց Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության մի մաս: Այնուամենայնիվ, 1980-ականների վերջին խորհրդային ղեկավար Միխայիլ Գորբաչովի «գլասնոստ»-ի և «պերեստրոյկա»-ի չափավոր քաղաքականությունները պատմական հնարավորություն ընձեռեցին ղարաբաղյան հայերին արտահայտելու իրենց դժգոհությունները և պահանջը՝ վերամիավորվելու իրենց հայրենիքի հետ: Այսպիսով 1988-ից միչև 1992թթ. Հայաստանում և Լեռնային Ղարաբաղում սկսվեց զանգվածային ազգայնական շարժում, որի նպատակն էր Հայաստանի իրավասությունը հաստատել տարածաշրջանի նկատմամբ: 

Երկրաշարժի և օգնության ջանքերի հետ միաժամանակ սկսվեց նաև Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության շուրջ սրացումը՝ ձևավորելով շատ հայերի կյանքը հենց այդ ժամանակ:

Լեռնային Ղարաբաղը մասամբ ինքնավար հանրապետություն է, որը միջազգայնորեն ճանաչված է իբրև ադրբեջանական տարածք, չնայած որ այն կառավարվում և գրեթե 95 տոկոսով բնակեցված է էթնիկ հայերով, որի ընդհանուր բնակչությունը կազմում է 146.000:[16] Գտնվելով Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև՝ Լեռնային Ղարաբաղի տարածքը կազմում է Հայաստանքի տարածքի մեկ վեցերորդը, իսկ Ադրբեջանի՝ մեկ տասներորդը: Հայերը հաճախ օգտագործում են Լեռնային Ղարաբաղի հայկական նշանակությամբ անվանումը, այն է Արցախ:

Երբ Խորհրդային իշխանությունը Մոսկվայում սկսեց մասերի բաժանել իր կայսրությունը, 1921թ. այդ տարածքը Իոսիֆ Ստալինի կողմից բռնի ուժով հանձնվեց Ադրբեջանի իշխանությանը: Մինչև ԽՍՀՄ-ի փլուզումն այն մնաց Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության մի մաս: Այնուամենայնիվ, 1980-ականների վերջին խորհրդային ղեկավար Միխայիլ Գորբաչովի «գլասնոստ»-ի և «պերեստրոյկա»-ի չափավոր քաղաքականությունները պատմական հնարավորություն ընձեռեցին ղարաբաղյան հայերին արտահայտելու իրենց դժգոհությունները և պահանջը՝ վերամիավորվելու իրենց հայրենիքի հետ: Այսպիսով 1988-ից միչև 1992թթ. Հայաստանում և Լեռնային Ղարաբաղում սկսվեց զանգվածային ազգայնական շարժում, որի նպատակն էր Հայաստանի իրավասությունը հաստատել տարածաշրջանի նկատմամբ:

Անկախություն ձեռք բերելուց հետո ողջ երկիրը անցավ դժվարին ժամանակաշրջան՝ երկրաշարժի, ղարաբաղյան պատերազմի և նոր երկրի մարտահրավերների պատճառով: Երկիրը պայքարում էր տնտեսական ճգնաժամի դեմ՝ փորձելով գտնել ուղիներ, որպեսզի կարողանա բավական սնունդ և էներգիա ապահովել մարդկանց կարիքները հոգալու համար:    

Մեծ կոմունիստական հավաքական պետությունների անդամ լինելուց հետո այս հանկարծակի անցումը դեպի փոքր անկախ երկրի գլխիվայր շրջեց մարդկանց կյանքերը: Բոլոր խորհրդային երկրները տնտեսապես փոխկապակցված էին, քանի որ յուրաքանչյուրը հենվում էր մյուսների ռեսուրսների և արտադրանքի վրա՝ միևնույն ժամանակ իր տնտեսական ներդրումն ունենալով ընդհանուրի համար: Հայաստանի անկախացումից հետո հին խորհրդային գործարանները փակվեցին և տնտեսությունը կաթվածահար եղավ: Գործազրկությունը սարսափելիորեն աճեց: Մինչ գյուղական բնակավայրերում ընտանիքները կարողանում էին գումար վաստակել գյուղատնտեսությամբ, քաղաքի բնակիչների համար միակ հասանելի արդյունաբերությունը առևտուրն էր: Տնտեսական պարագաները ձեռք էին բերվում և վաճառվում շատ ավելի ցածր գնով, քան իրենց իրական արժեքն էր: Շուկայում գերակշռում էին վաճառողները, քիչ էին գնորդները: Տեղի բիզնեսները չունեին մշտական էլեկտրականության հասանելիություն, որպեսզի կարողանային աշխատել, իսկ արհեստավորներն էլ չունեին անհրաժեշտ հումք՝ ինչ-որ բան պատրաստելու համար:     

Սկսվեց հացի թանկացումը, և մարդիկ սովորեցին ամբողջ օրը հացի համար հերթ կանգնել: Հացի տրամադրումը շատ անկանոն կերպով էր կազմակերպվում: Այս ամենը հանգեցրեց նրան, որ ապրուստ վաստակելու միակ ուղին Հայաստանից դուրս աշխատելն էր և այնտեղից տուն գումար ուղարկելը: Կրթված մասնագետների զգալի մաս սկսեց ավելի լավ կյանք փնտրել արտասահմանում, ինչի արդյունքում սկսվեց ուղեղների արտահոսք նորանկախ երկրից: Իսկ նրանք, ովքեր մնացին, սկսեցին շուկայում ապրանքների փոխանակմամբ զբաղվել՝ չունենալով հնարավորություն օգտագործելու ասես թե անցյալ կյանքում ունեցած իրենց փորձը:  Որոշ հայեր, չունենալով աշխատանք կամ որևէ զբաղվածություն, հուսալքվում էին: Միջազգային օգնությունը երբեմն հասնում էր ընտանիքներին, բայց միայն օգնությունը չէր կարող որևէ եկամուտ ստեղծել կամ էլ որևէ տնտեսական գործունեություն ծնել: Երևանի փողոցներում մուրացկանություն անելը դարձավ սովորական:  

Այս դժվարությունները ողբերգական փոփոխությունների հանգեցրին ընտանքիների կյանքում և հայաստանյան ապրելակերպում: Սնունդը սկսեցին ուտել սառը վիճակում: Սուրճը՝ հյուրերին առաջարկվող համընդհանուր մշակութային յուրահատկությունը, թանկացավ և հետևաբար սկսվեց հազվադեպ օգտագործվել: Այդ է պատճառը, որ շատ ընտանիքներ այլևս չէին ընդունում հյուրերի, որպեսզի խուսափեին այն անհարմարությունից, որ չէին կարող այդ բարի կամքի ժեստը դրսևորել: Միսը դարձավ ճոխություն: Հայ ընտանիքները, որպես կանոն, ձմռան համար մթերում էին ահռելի քանակությամբ ամառային մրգեր՝ մուրաբաների, պահածոների և կոմպոտների տեսքով, բայց այժմ գումար չունեին պահածոյացնելու համար: Այսպիսով առաջնահերթությունները փոխվեցին՝ ընտանիքի համար առօրյա անհրաժեշտ հրատապ ուտելիքի օգտին:

Մշակութային միջոցառումները, ինչպիսիք էին օրինակ թատրոնը և երաժշտությունը, որոնք ներկայացնում էին հայկական հայտնի աշխատանքներ, դեռ տեղի էին ունենում Երևանում, բայց նրանք այլևս հասանելի չէին, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ դրանք անվճար էին լինում հանրության համար: Հացը առօրյա գլխավոր խնդիրն էր: Մարդիկ նոր հագուստ և անգամ դեղորայք չէին գնում: Փոխարենը իրենց գումարը ծախսում էին սննդի վրա: Ավանդական կարևոր առիթները, ինչպիսիք էին օրինակ երեխայի ծնունդը, հարսանիքները կամ հյուղարկավորությունները, հսկայական ֆինանսական բեռ էին դառնում ընտանքիների համար:    

Երկրաշարժի և ղարաբաղյան պատերազմի համընկնման հետևանքով՝ ծանր էներգետիկ ճգնաժամ է առաջանում: Երկրշարժից հետո մինչև Թուրքիայի և Ադրբեջանի կողմից նավթային բլոկադան, Չերնոբիլի նման աղետից խուսափելու նպատակով՝ 1989թ. փետրվարին Հայաստանի կառավարությունը փակում է Հայաստանի ատոմակայանը՝ Մեծամորը: Էլեկտրականության բացակայությունը հանգեցնում է տնտեսության և հասարակության տեմպերի նվազմանը: Երևանի բնակիչները 1994-1995թթ. ձմռան ամիսներին օրական երկու ժամից էլ քիչ էներգիա էին ունենում:[17] Մարդիկ սովորել էին արթնանալ ցանկացած ժամի և անել տնային ամենօրյա գործեր, քանի դեռ էներգիա ունեին: Չնայած հանրային ճնշումներին՝ ատոմակայանը չվերագործարկվեց մինչև 1995թ.: Սա նշանակում էր, որ բացի սննդի խնդրից, ջեռուցումը մեկ այլ լրացուցիչ ծախս էր:  Մարդիկ այրում էին գրքեր և հին կահույքը, որպեսզի տաքանային: Նրանք փակում էին տների քիչ օգտագործվող հատվածները և հավաքվում էին մի տարածքում, հագնում էին մի քանի շերտ հագուստ կամ պարզապես մնում էին անկողնում: Փայտը տանկ էր, ինչի արդյունքում մարդիկ կտրում  կամ արմատախիլ էին անում Հայաստանի անտառները, ինչը հյուսիսային մարզերում հանգեցրեց զգալի անտառահատումների:    

Երկրաշարժին հաջորդող տարիները ազդակիր տարածաշրջանների վրա ունեցան բարդ հոգեբանական, տնտեսական և մշակութային հետևանքներ: Քանի որ երկրաշարժը տեղի էր ունեցել ցերեկային ժամի, երբ մարդիկ զբաղված էին իրենց առօրյա կյանքով, շատերը հստակ հիշում են, թե որտեղ էին և ինչ էին անում այդ ժամանակ: Ընտանեկան կապերը խաթարվեցին, իսկ հայրենի քաղաքի ծանոթ բնապատկերները փոխվեցին: Երեխաները և մեծահասակները տառապում էին այն ինչ հիմա ընդունված է ասել չախտորոշված հետվնասվածքային սթրեսային խանգարումով: Բացի նրանից, որ մարդիկ կորցրել էին իրենց տները, որպես ֆիզիկական կառույցներ, նրանք նաև կորցրել էին անվտանգության և ապահովության զգացողությունը: Ավերվել էին շատ եկեղեցիներ, ինչը հսկայական հարված էր մի ազգի համար, ով հպարտորեն ինքն իրեն ճանաչում է որպես քրիստոնյա: Ընտանիքները շատ կարիքներ ունեին հոգալու և սկսեցին իրենց անպաշտպան զգալ, երբ օգնություն այլևս չէր բաժանվում, անգամ այն պարագայում, որ օգնությունն հասնում էր Հայաստանի այլ մարզերից:

Տնտեսական տեսանկյունից այս տարածաշրջանները բախվեցին վերակառուցման հետ կապված շատ խնդիրների: Շատ ենթակառույցներ և արտադրողական կարողություններ ավերվել էին, իսկ ծառայությունները հեշտ չէ փոխարինել նոր երկրում: Մյուս կողմից, վերականգնումը հետաձգվեց՝ Թուրքիայի բոյկոտի, Խորհրդային միության փլուզման և դրան հաջորդող ղարաբաղյան պատերազմի պատճառով: Միևնույն ժամանակ շատ հայեր երազում էին, որ միջազգաին օգնությունը կտրամադրեր սարքավորումներ և համակարգեր, որոնք հետագա տնտեսական աճի համար հիմք կհանդիսանային:    

 Երբ մարդիկ դադարեցին աշխատանք փնտրել, հյուսիսային Հայաստանում սրվեց բնակչության անկման գործընթացը: Պատճառները, որոնք ստիպում էին մարդկանց մեկնել, բազմաթիվ էին՝ ցուրտը և սովը, անկայուն քաղաքական իշխանությունները և այն միտքը, որ մեկնելով արտասահման և միանալով այնտեղի սփյուռքահայությանը, նրանց ավելի քիչ հայ չի դարձնի:[18] Մյուսները մնացին երկրի կամ հարևանների հանդեպ իրենց ունեցած պարտականությունից, կամ էլ չունեին որևէ ֆինանսական միջոց մեկնելու: Հայրենիքից հեռացած բնակչության որոշ մասը վերադարձավ Հայաստան, իսկ շատերն էլ հաստատվեցին արտերկրում և նոր կյանք սկսեցին այնտեղ: Այդ բնակչության մի մասը դադարեց գումար ուղարկել տուն ՝ թողնելով իրենց բարեկամներին անօգնական և ճակատագրի հույսին: Այսօր էլ շատ տղամարդիկ Հայաստանի հյուսիսում աշխատանք են փնտրում Ռուսաստանում կամ այլ վայրերում՝ տնտեսական իրավիճակից ելնելով: Նրանք մեկնում են կամ հիմնական բնակության կամ էլ տարվա մի մասը կամ ամբողջ տարի սեզոնային աշխատանքի:   

1988թ-ից ի վեր երկրաշարժը իր ուրույն տեղն է գտել մշակույթի մեջ: Երկրաշարժից անմիջապես հետո ֆրանսիահայ երգիչ Շարլ Ազնավուրը գրեց Pour toi Arménie երգը (Քեզ համար Հայաստան), որպեսզի դրանով միջազգաին ճանաչում ապահովի զոհերի համար և կարողանա օգնության համար գումար հավաքել: Նա նաև ստեղծում է «Ազնավուրը Հայաստանի համար» բարեգործական հիմնադրամը, որը տրամադրեց միլիոնավոր դոլարներ երկրաշարժից փրկվածների օգնության համար: Հաջորդ տասնամյակի ընթացքում հիմնադրամը տրամադրում էր առաջին անհրաժեշտության պարագաներ, ինչպես օրինակ տներ, սնունդ և էլեկտրականություն հազարավոր հայերի, ովքեր գոյատևում էին հանրապետության առաջին դժվարին տարիներին: Իր մարդասիրության՝ Հայաստան կատարած այցելությունների, փրկվածների հետ ժամանակ անցկացնելու և այս հիմնադրամը ստեղծելու համար նա այսօր ճանաչված է որպես Հայաստանի հերոս: Դուք կարող եք շուտով ավելին կարդալ Շարլ Ազնավուրի և նրա՝ Հայաստանում ունեցած ժառանգության մասին մեր բլոգում: 

Ավելի արդիական երաժշտական ճանաչողական միջոցառում է Տիգրան Համասյանի դաշնամուրի դյութիչ կոմպոզիցիան, որը կոչվում է «Լենինագան»: Այս երգի պաշտոնական տեսանյութը ցույց է տալիս Համասյանի 1995թ. երկրորդ դասարանի տարեվերջյան երաժշտական ներկայացումը Գյումրիում, ով այդ ժամանակ սովորում էր ժամանակավոր դպրոցում:

Երկրաշարժի ազդեցության մասին հիշատակվում է նաև այնպիսի ֆիլմերում, ինչպիսիք են օրինակ«Երկրաշարժ» 2016թ., որը պատմում է հետաքրքիր պատմություններ Գյումրիում հուսահատ փրկվածների մասին և վերջին «Սպիտակ» 2018թ. ֆիլմը, որը պատմում է Գոռ անունով մի տղամարդու մասին, ով ետ է վերադառնում Մոսկվայից Սպիտակ, որպեսզի գտնի իր ընտանիքին

[1] https://armeniasputnik.am/infographics/20161207/5709122/armenia-erkrasharj-spitak.html

[2] Vahanyan, Grigori. "Telehumanism" (30 Years after Spitak Earthquake December 7, 1998). Lambert Academic Publishing, 2018.

[3] Ibid

[4] Ibid

[5] https://literatur.thuenen.de/digbib_extern/dn056911.pdf

[6] https://armeniasputnik.am/infographics/20161207/5709122/armenia-erkrasharj-spitak.html

[7] Vahanyan, Grigori. "Telehumanism" (30 Years after Spitak Earthquake December 7, 1998). Lambert Academic Publishing, 2018.

[8]  Miller, Donald E, and Lorna Touryan Miller. Armenia: Portraits of Survival and Hope. University of California Press, 2003.

[9]  http://www.nssp-gov.am/spitak_eng.htm

[10] https://www.history.com/this-day-in-history/earthquakes-wreak-havoc-in-armenia

[11] Miller, Donald E, and Lorna Touryan Miller. Armenia: Portraits of Survival and Hope. University of California Press, 2003.

[12] https://www.rferl.org/a/1088188.html

[13] Vahanyan, Grigori. "Telehumanism" (30 Years after Spitak Earthquake December 7, 1998). Lambert Academic Publishing, 2018.

[14] https://www.mcclatchydc.com/latest-news/article24443344.html

[15] Ibid

[16] Ibid

[17] https://web.archive.org/web/20090327083447/http://www.stat-nkr.am/2000_2006/05.pdf

[18] https://www.evnreport.com/spotlight-karabakh/karabakh-movement-88-a-chronology-of-events-on-the-road-to-independence

[19] de Waal, Thomas (2003). Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. ISBN9780814719459.

[20] https://oilprice.com/Alternative-Energy/Nuclear-Power/Armenias-Aging-Metsamor-Nuclear-Power-Plant-Alarms-Caucasian-Neighbors.html

[21] Miller, Donald E, and Lorna Touryan Miller. Armenia: Portraits of Survival and Hope. University of California Press, 2003.

Charles Kelly (2002) Cold weather: an unrecognized challenge for humanitarian assistance, Global Environmental Change Part B: Environmental Hazards, 4:2, 79-81, DOI: 10.3763/ehaz.2002.0408

de Waal, Thomas (2003). Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. ISBN 9780814719459.

“Karabakh Movement 88: A Chronology of Events on the Road to Independence.” EVN Report, EVN Report, 26 Feb. 2018, www.evnreport.com/spotlight-karabakh/karabakh-movement-88-a-chronology-of-events-on-the-road-to-independence.

Lessons and Questions Emerge from Armenian Quake Author(s): Richard Monastersky Source: Science News, Vol. 135, No. 3 (Jan. 21, 1989), p. 43 Published by: Society for Science & the Public Stable URL: https://www.jstor.org/stable/3973507 Accessed: 13-10-2018 11:12 UTC

Miller, Donald E, and Lorna Touryan Miller. Armenia: Portraits of Survival and Hope. University of California Press, 2003.

Vahanyan, Grigori. "Telehumanism" (30 Years after Spitak Earthquake December 7, 1998). Lambert Academic Publishing, 2018.